Duitse literatuur, duitse kultuur, hij komt het overal tegen, is zijn houvast, zijn fundamenteel vertrouwen in de mensheid. In zijn latere topfunktie als chef van de literaire redaktie van de "Frankfurter Allgemeinen" zal hij zich voor de kwaliteit, de vrijheid en de verbreiding ervan met al zijn talenten inzetten.

Ik heb het boek bijna in één ruk uitgelezen. Bijna, want in de fase van de deportaties en het leven in het getto, heb ik het een paar keer terzijde moeten leggen. Maar wat mij wellicht nog meer beangstigde --wellicht omdat het in de wereld van vandaag speelt-- is de periode van de dertiger jaren als 'het net van de publieke opinie' zich langzaam om de joden samentrekt. Ze werden --puur filosofisch-- gedefiniëerd als Untermenschen, en enkele jaren later mocht je ze alles aandoen: "Het zíjn maar Untermenschen. "Logisch toch?"

Iedere keer een beetje, haast onmerkbaar gaat iedereen er aan meedoen. het gaat zó natuurlijk en vanzelfsprekend dat je een goede waarnemer moet zijn om het begin van dat proces te zien om het te kunnen stoppen. Want daarna, als het meer brutale vormen aanneemt, is het te laat. Hier in Spanje hebben we een probleem van drie zigeunerkinderen, van zéér aangepaste families, zoals de krant weet te melden, waar 'keurige' ouders zich hardhandig verzetten tegen toelating op 'hun' school. Wie er niet aan meedoet is niet 'keurig'. En zo zijn er in heel Europa dergelijke problemen, zelfs rondom de economisch noodzakelijke immigratie vanuit arme landen. 'Weggooiarbeider' zonder wezenlijk levensperspectief, net als sommige joden die nog mochten blijven leven zolang ze nog wat werkkracht vertoonden. Daarna moeten ze 'weg'.

Niet alleen deze afwijzing van de Untermensch in onze maatschappij baart mij zorgen: Het is ook de verheerlijking van de Übermensch die onschuldig begint met het adoreren van politieke en, vooral, financiële topfiguren, maar zich doorzet in het ôh zo onschuldige --en zéér sociale-- Human Research Management. "Wij kiezen alleen excellente mensen en excellente teams". "Wij zouden op wereldniveau het bedrijfsleven kunnen runnen met een elite van slechts 20%".

Zo beginnen we een Übermensch te definieren. En de rest? Untermenschen? Moeten die ook 'weg'? Om te beginnen hebben we in practisch heel Europa de toegang tot de gezondheidszorg voor de 'werkende klasse' verbeterd en voor de 'anderen' verslechterd. "Logisch toch?"

In El País van vandaag schrijft Reyes Mate een hoofdartikel onder de titel "Politieke berichten uit het concentratiekamp". Hij herinnert ons aan de naoorlogse gevoelens over de holocaust: "Nooit meer!", en aan wat een overlevende later schreef: "Een nieuw Auschwitz is absoluut onmogelijk, want met onze hoge dosis liberalisme hebben wij de weg naar de totalitaire staat volledig afgesloten".

Maar de schrijver wijst er op dat vóór Auschwitz Europa zichzelf al in een concentratiekamp had veranderd en hoe het fascisme van toen dezelfde elementen bespeelt als het liberalisme van nu. Gelukkig zijn er heel belangrijke verschillen, ze zíjn ook niet hetzelfde, maar daar gaat het niet om. De vraag is of onze politiek van moderniteit, die gekarakteriseerd wordt door consumisme en een gebrek aan deelname aan het werkelijke politieke proces, een betere bescherming biedt aan de gevaren van het fascisme. Het fascisme vindt zijn voedingsbodem niet alleen in de turbulente wateren van het totalitarisme maar ook in de rustige wateren van het liberalisme, zoals wij dat nu kennen. Het mensonterende neo-kapitalisme is er een voorbeeld van. Het is in wezen fundamentalistisch.

Vasquez Montelbán schrijft naar aanleiding van de moord op de spaanse journalist, bedoeld als demonstratie van de ETA dat ze geen tegenstand van de pers zal dulden, het volgende: "Als iemand wordt gedood om zijn mening, hetzij met een revolver, hetzij met pen, dan is dat fascisme". En het monddood maken van minderheden vinden wij alweer heel "logisch", ze houden de "vooruitgang" toch tegen? "Wiens vooruitgang?" ben ik geneigd te vragen.

Ook Reich-Ranicki ziet in onze naoorlogse maatschappij nog steeds latente 'jodenafwijzing'. Hij wijst, vaak terloops, op harde feiten en feitjes. Wij doen dat wellicht af met een verwijzing naar de overgevoeligheid van de waarnemer. Maar daarna rustig gaan slapen moeten wij maar liever niet doen. Het is niet voldoende om het fascisme --en 'de' duitsers meteen ook maar-- te blijven haten. Reich-Ranicki heeft de bal opgepakt om te speuren naar de prille fasen van wat leidt naar openlijke jodenhaat en Auschwitz. Tegenhouden kan alleen nù. Wie gaat hem bijstaan? Nu kan het nog? Of leven we al in een (verguld) concentratiekamp? zoals Adorno jaren geleden constateerde. Maar hij keek door joodse ogen, zeggen we. Is dat voldoende om te zeggen dat het voor de overigen niet aan de orde is? En rustig te gaan slapen?

Jullie zien het. Ik ben weer helemaal thuis in Europa en het europese probleem. Misschien dat ik op korte termijn al de volgende reisbrief schrijf, want er beginnen zich enkele boeiende terugblikken op mijn zuidafrikaanse ervaringen te ontwikkelen waar het thema eenzaamheid een grote rol speelde. En nu begin ik net aan het nieuwste boek van Kundera dat gaat over zijn ontheemdheid nu hij zijn geboorteland heeft verlaten. Terugkeren blijkt niet te kunnen, al lijkt het wel. Maar de turbulente dagen van reizen, via NL naar F en daarna de onderdompeling in de cursus franse taal en cultuur in Montpellier, zullen daarvoor niet veel tijd & energie overlaten.

Hartelijke groet,   Gérard