Ik schreef in het dagboek op 20 januari j.l dat ik "laatst een boeiend essay had gelezen over 'zuiverheid' als oorzaak van nogal wat maatschappelijke en religieuse obsessie en het streven naar fundamentalisme tot in het absurde".

Dat was naar aanleiding van een artikel van een Zuidafrikaanse theoloog die zowel Bush als Bin Laden fundamentalisten noemde en het beangstigende beeld schetste dat de wereld in twee fundamentalistische kampen was verdeeld.

Maar dat essay had ik niet meer bij hand, schreef ik, maar het liet mij niet met rust. Met wat "goechelen" heb ik weliswaar dat essay niet boven water maar wel enkele andere die mij in staat stellen het belang en het gevaar het het onschuldig lijkende thema ZUIVERHEID duidelijk te maken.

Het is in de vorm van een beknopte opsomming van wat ik totnutoe heb gevonden. De inaugurele rede van Arnold Labrie ontbreekt nog, evenals het essay dat aanleiding gaf tot de opmerking op 20 januari. Het zijn eigenlijk mijn --enigszins geredigeerde-- studie-aantekeningen.

Er is vrijwel geen commentaar van mij; de gekozen frasen moeten werken als een mozaïek om het mooie en het rijke enerzijds, en het gevaarlijke en het verleidelijke anderzijds van dit thema te belichten.

Het zijn allemaal historici, maar de invalshoeken zijn verschillend:

• maatschappij
• cultuur
• filosofie
• sociologie
• racisme
• kunst
• opvoeding
• hygiene
• preventieve geneeskunde
• sanitaire techniek
• enzovoorts

Als ik in de toekomst weer eens getroffen wordt door een 'onmatig' streven naar zuiverheid, bij mezelf met mijn perfectionistische trekjes, in mijn onmiddellijke omgeving of in de politiek, dat zal ik mij zeker de onderstaande schrijvers herinneren. Als een rood lampje zal dan de uitspraak van Nietsche gaan branden: "Het streven naar zuiverheid is zelf onzuiver".

De Maastrichtse hoogleraar maatschappij- en cultuurgeschiedenis, Arnold Labrie, schreef een boek: "Zuiverheid en decadentie: Over de grenzen van de burgerlijke cultuur in West-Europa, 1870-1914 Uitg. Bert Bakker, 536 blz., 66,- Onder de titel "De hang naar zuiverheid" met als ondertitel: 'Crises, oorlogen en bloedbaden. Waarom kunnen naties niet vreedzaam naast elkaar leven?' had De Groene Amsterdammer een interview met hem. Zie: http://www.groene.nl/2001/5/Interview_Arnold_Labrie/3

Ik citeer wat frasen van Labrie:
"Hoe komen mensen ertoe elkaar de hersens in te slaan? Lange tijd is grootschalig bloedvergieten verklaard vanuit botsende religies, nationalisme of klassestrijd. Echt bevredigend waren die verklaringen niet, want hoe kwam het dan dat niet alle godsdiensten opriepen tot vernietiging van andersdenkenden?"
(...)
"Een begrip dat al wat meer helderheid verschafte, was de utopie. Als gelovigen ervan overtuigd waren dat de hemel op aarde aanstaande was, als politieke bewegingen erop uit waren de heilstaat te verwezenlijken dan waren spoedig de lijken niet meer te tellen."
(...)
"Het afgelopen decennium is echter een nieuw thema opgedoken dat mogelijk meer helderheid verschaft dan de oudere verklaringen. Opeens werd er veel aandacht besteed aan wat men zou kunnen noemen 'het verlangen naar zuiverheid'. In veel culturen speelt het onderscheid tussen 'rein' en 'onrein', 'zuiver' en 'onzuiver' een belangrijke rol, waarbij uiteraard de eigen groep geldt als zuiver. Onzuiver, dat zijn de anderen. En onzuiver is alles wat de eigen orde bedreigt, alles wat wordt geïdentificeerd met chaos en verwarring."
(...)
[Dat gaat leiden tot het uitsluiten van het 'niet-zuivere'.]
"En dit uitsluitingsproces kan onder bepaalde omstandigheden resulteren in daadwerkelijke uitroeiing van 'de anderen'. Het op het eerste gezicht onschuldige, aantrekkelijke begrip 'zuiverheid' bleek ineens levensgevaarlijk".
(...)
"In Frankrijk verschenen diverse boeken over dit onderwerp, waaronder Bernard-Henri Lévy's 'La pureté dangereuse' uit 1994"
(...)
In hetzelfde jaar aanvaardde Arnold Labrie de leerstoel maatschappij- en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Maastricht met een oratie getiteld 'Het verlangen naar zuiverheid'.

Ik heb wat gezocht op het internet naar die oratie, maar met de beperkte gelegenheid die ik nu in Zuid-Afrika heb, is dat nog niet gelukt. Misschien kan iemand met een betere aansluiting dat eens voor mij doen en mij de URL doorgeven.

Labrie gaat verder:
".... als je dan terugkijkt naar de twintigste eeuw, zie je dat die wordt gevormd door nationalisme, fascisme en communisme. In die drie ideologieën speelde de zuiverheidsgedachte een prominente rol. Ze claimden alle drie de absolute waarheid en sloten andere daarmee uit".
(...)
"Het onderscheid tussen zuiver en onzuiver is in alle samenlevingen fundamenteel. Je moet een orde aanbrengen, en die ordegedachte staat in mijn boek centraal. Dat betekent dat er een binnen en een buiten is, en dat is geen neutrale scheiding".
(...)
[Het begrip is niet alleen van deze tijd]
"Er waren trouwens ook schrijvers die zich heel sterk bewust waren van de rol van zuiverheid. Thomas Mann speelt duidelijk met dat thema, en Nietzsche thematiseert het zelfs. Hij had zelf al de belangrijkste conclusie getrokken: het streven naar zuiverheid is zelf onzuiver. Duidelijker kan het niet, daar kan ik niet nog eens overheen."

Tot zover dit uittreksel uit het interview in De Groene Amsterdammer. Maar ik vond nog een paar andere essays die het begrip zuiverheid nog wat beter inkleuren. Het zijn de abstracts van de artikelen over dit thema die in Paedagogica Historica 33-3(1997) zijn verschenen. De URL waar ik die vond was:
http://www.uni-heidelberg.de/subject/hd/fak7/hist/o1/logs/studium/log.started970625/0032.html.

Hier geef ik saillante uittreksels met een mini-karakteristiek van de schrijvers, om zichtbaar te maken waar het thema zuiverheid zoal zijn invloeden doet gelden, wie er mee bezig is, wie er tegenaan loopt, hetzij tegen de positieve, hetzij tegen de negatieve kanten:

Myriam Daru, Stichting Net Werk, Eindhoven was kennelijk de thema-redakteur. ("Her diploma thesis was on sanitation in Dutch towns in the nineteenth century. Since then she has been publishing mostly on environmental history and the history of hygiene, which repeatedly meant encountering the subject of purity and pollution".)
Zij schrijft in haar inleiding:
"The social construct of Purity is so widely present across times and places, that the temptation of approaching it as a universal non-historical concept looms large. (...) In the case of the present issue of Paedagogica Historica, we have chosen to concentrate on the Western World and on the nineteenth and twentieth century. Moreover, we approach the practice of purity, or rather the manner in which impurity is dealt with. The concept of purity (...) more as an incentive to social and political action and as a framework, than as an ideology".
(...)
"Purity in art is a recurrent theme. One of its more recent avatars is the pure and good form in the teaching of the Bauhaus and Modernism. Purity has not disappeared, it is in recent teachings being replaced by simplicity which does not carry the same political connotations".

Marci Green ("Her published work is on racialisation, immigration and national identity") en Ian Grosvenor (".. worked on Local Education Authority anti-racist initiatives") schrijven een artikel dat als volgt wordt gekarakteriseerd:
"This article is concerned with the ways in which historians may write about post-1945 British education. In particular, it argues that accounts of education policy and practice may be distorted by the race and ethnic discourses embedded in both the analytical frameworks which historians employ and in the primary source materials with which we work".

Hans-Christian Harten ("He has worked on the French Revolution, the history of pedagogical and social utopias and on education and racism during the Nazi-period") schrijft een bijdrage onder de titel: "Pædagogik und Eugenik im 'rassenhygienischen' Diskurs vor 1933"
"Eugenic dreams of re-making people have taken on a new reality against the background of scientific and technological developments in modern genetics. Thus, it seems all the more important to recall the historical experience with the concept of "Rassenhygiene" in the early 20th century and during the Nazi period in Germany. The central ideas that the Nazis tried to implement, had already been formulated by the German eugenic movement before 1933: eugenic perfection combined with "völkisch" and racial purity. This movement and these ideas spread to the educational discourse."

Ulrich Koppitz ("A doctoral thesis about water management, mainly in the 19th century") en Wolfgang Woelk ("research fellow at the Institute of the History of Medicine in Düsseldorf") schreven:
"Die Desinfektionsmaschinerie"
"This article tries to throw some light on the historical development of disinfection, a most active and aggressive form of purifying. Before the "bacteriological revolution" in the 1880s, the theoretical bases of the struggle against epidemics were very vague and diverse, so that "disinfection" and "deodorization" were often synonymous. An influence of disinfection campaigns on the epidemiological transition, however, is still to be discussed. With the systematic investigations on disinfection carried out by Robert Koch, the disinfecting machine was started properly. The social construction of this machinery however, is at least as important as the technological development. So the professionalisation of disinfectors and vermin exterminators is to be examined with regards to the institutional framework. Equipped with modern methods of pest control and with respect to etiological knowledge, vermin extermination became predominant in administrative discourse concerning disinfection since World War I. Later metaphors, thought and practice of Nazism are linked to these concepts of purification and destruction".

[deze laatste zin sluit mooi aan bij het artikel van Harten]

Irene Maver ("Her main research interest is in Scotland's urban and civic history from the eighteenth century").
"The seemingly uncontrollable demographic expansion of Scotland's cities during the nineteenth century, especially Glasgow, provoked considerable anxiety about community fragmentation and the deterioration of the urban environment. (...) Guided by an ideology strongly underpinned by evangelical Protestantism, the reformers consciously depicted slum children as the poignant symbol of innocence corrupted, and argued that regeneration should focus, above all, on reclaiming the health and moral welfare of the young. This article will illustrate the varieties of rhetoric and imagery that were used to considerable effect in the reformers' quest to create a purer environment in Scottish cities (..)".

Paul Weindling ("His main interests are the social history of medicine and the sciences, preventive medical theories and public health in Germany and in international organisations. He has researched on the history of German eugenics,...")
"During the First World War, German public health authorities set out to cleanse occupied areas of formerly Russian Poland (...) The German public health officers identified a number of hazards associated with Jewish rituals and customs, and the educational programmes were initially designed to be culturally sympathetic. However, as the general economic and strategic situation worsened, German medical experts became increasingly antisemitic".

Mark A. Cheetham ("... teaches art theory and art history. He is the author of three books, (...) The Rhetoric of Purity: Essentialist Theory and the Advent of Abstract Painting (...)
"The rhetoric of purity has been foundational in the visual arts of this century, particularly in the advent of abstract art. Is it still a potent discourse? (...) My readings suggest that purity as a concept in the visual arts remains powerful both in the genealogy of artists and in individual works but in a mutated form.

Tot zover deze aantekeningen.

Gérard van Eyk
Springbok, Zuid-Afrika, 28 januari 2002